(Geçen haftanın
devamı)
Ulaşım ağının yavaş işlediği ve araçlarının kısıtlı olduğu, kilometrelerce ötesiyle iletişimin sınırlı; paranın daha zayıf bir döngüye sahip olduğu geçmiş dönemlerde insanlar daha çok bulundukları havzada ürettiklerini tüketmişlerdir. Birçok köyde demircilerin, ev, serendir ve duvar ustalarının, dereler üzerine kurulan “tez” sisteminin bulunması, bu yerinde üretim ve tüketimin bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bir köyde, bir derenin üzerinde “tez” sistemi ile üretim yapıldığında, köylü zaman içinde o dereye “tez deresi” demeye başlamıştır; bu sistem artık yer adlarına da yansımıştır. Dereli’ye bağlı Bahçeli Mahallesi sınırları içinde yer alan, yaklaşık bir asır öncesine dek üzerinde tez sistemiyle üretim yapıldığı bilinen Tez Deresi, bu örneklerden biridir. Burada, halk arasında aktarılanlara göre, yukarıda bahsettiğimiz ağaç oyma yöntemiyle üretilen kaplar, araç-gereçler yapılıyordu ve derenin adı, üzerine kurdukları sistemden; “tez”den geliyordu (Mehmet Çolak ile yapılan görüşme, 21.02.2021). Bu adla anılan tek derenin Bahçeli’deki olmadığını; Giresun’da, Karadeniz’de ve hatta Anadolu’da birçok yerde “Tez Deresi” yahut “Tezdere” adıyla anılan derelerin; bu derelere yakınlığından ötürü aynı adla anılan mevkilerin, mahallelerin olduğunu görüyoruz. Giresun-Gümüşhane sınırındaki bir derenin de Tezderesi adını taşıdığını aktararak, bu adla anılan yerlerden bazılarını aşağıda sıralayalım:
Espiye-Ericek köyü: Tez Deresi (dere, deredeki çağlayan ve mevkinin adı)
Doğankent-Süttaşı mahallesi (Eski adı Dandı) ve Deregözü köyü: Tez Deresi
Çanakçı-Kahraman köyü: Tez Deresi, Tez Deresi mahallesi
Keşap-Armutdüzüköyü: Tez Deresi
Yağlıdere-Kanlıca köyü: Tez Deresi
Trabzon-Şalpazarı-Kuzuluk köyü: Tezderesi (dere ve mevki)
Ordu-Ünye/Çatalpınar/İkizce-Kaynartaş beldesi/ Kabadüz-Dişkaya köyü/Aybastı-Sele Mahallesi: Tezderesi, Tezdere
Bolu: Tezderesi
Düzce-Gümüşova-Pazarcık köyü: Tez Deresi
Malatya-Erkenek: Tezderesi
Adana-Kozan-Salmanlı Mahallesi: Tezderesi
Antalya-Erikalan: Tezderesi
Derleme ve tarama sözlüklerinde “tez”in yukarıda aktardığımız bir sistem olduğuna dair bilgi yoktur ancak Farsça kökenli “tez/tiz” sözcüğünün işlevini aktaran anlamları içerdiği görülmektedir. “Tez” sistemi ile üretim yapan “tezcilerin” ya da ustaların küçük ölçekli dereler üzerine kurdukları bu sistem ile uzun dönemler üretim yapıldığı aktarılmıştır. Buradan da anlaşılacağı üzere yöredeki su kaynakları sadece içmede, sulamada, un ve kendir değirmeninin çalıştırılmasında değil, kap kacak ve alet yapımında da enerji sağlayıcı olarak kullanılmıştır. Bu su düzeneklerinin işlevi ve varlığı günümüzde artık unutulmuş, yalnızca dere ve yakınındaki mevkinin adı olarak kayıtlı kalmıştır.