“Tez” sözcüğü, Farsça “tiz/tîz” sözcüğünden Türkçeye geçmiş olup, genel olarak “keskin, sert, sivri, çabuk, dönen, kaçan” gibi anlamlara gelmektedir (Akademik anlamdaki Batı kökenli “tez” sözcüğünün etimolojisi farklı olduğu için konumuzun dışındadır. Ayrıca, “tez” sözcüğünün sadece konumuzla ilgili karşılıklarını burada ele alıyoruz; Anadolu’nun çeşitli yörelerindeki onlarca yerel karşılığını konu bütünlüğünün bozulmaması adına aktarmıyoruz).
Tuğlacı’nın hazırladığı sözlükte: “Tez: çabuk”; “tiz: ince, keskin (ses)”, “tizlik: incelik, keskinlik”; “tiz meşreb: titiz, aceleci”; “tiznâ: bıçak, kılıç gibi aletlerin keskin tarafı”; “tizpa: ayağına çabuk”, karşılıklarıyla yer almaktadır (Pars Tuğlacı, Okyanus Ansiklopedik Sözlük, c. 9, Cem yay., İstanbul 1985, s. 2851, 2875).
Toparlı’nın Kıpçak Türkçesi sözlüğünde: “Tezginmek: kaçmak, ürkerek kaçmak”; “tezgünmek: dönmek, çevrilmek”; “tezkenmek: dolaşmak”; “tizginmek: dönmek, dolaşmak”; “tizgindürmek: döndürmek, çevirmek”; “tizgütmek: döndürmek”; “tizimek: delmek” şeklinde geçmektedir (Recep Toparlı, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Atatürk Üniversitesi yay., Erzurum 1993, s. 202, 207).
TDK’nun Yeni Tarama Sözlüğü’nde: “Tezikmek: sıçramak”; “tiz: çabuk”; “tizlemek: acele ettirmek, aceleye getirmek”; “tizlik: sertlik”; “tizirek: derhal, çabucak” anlamlarında yer almıştır (Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1983, s. 207, 208).
TDK’nun Halk Ağzından Derleme Sözlüğü’nde: “Tezdirmek: elinden kaçırmak” (Trabzon, Artvin, Kahramanamaraş, Erzurum, Sivas yör.) ve “her şeyi bırakıp kaçmak” (Rize yör.) şeklinde aktarılmıştır (Derleme Sözlüğü, c. 10, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1993, s. 3905). Ayrıca, “tiz: tez” (Kayseri yör.), “tiziklemek/tezikmek: kaçmak” (Osmaniye yör.), “tiz olmak/tizikmek: çabuk olmak, ivmek” (Niğde yör.; Derleme Sözlüğü, c. 10, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1993, s. 3942) karşılıkları ile verilmiştir.
Aydın ili ağzında “tezgin olmak/tezmek” sözcüklerinin karşılığı, “bulunduğu yerden ya da sürüden ayrılıp uzaklaşmak (insan ya da hayvan için)” şeklindedir (Arif A. Uyguç, Aydın Ağzı ve Sözlüğü, Kolalı Matbaası, Aydın 2006, s. 305).
Giresun ağzında kullanılan “tezcek/tescek” sözcüğü ise çok çabuk öfkelenen ya da darılan kimseler için kullanır: “Senin oğlun da çok tescek, hiç bir şey söylenmiyor!”
Buraya kadar “tez/tiz” sözcüğünün kökeni ve karşılıkları hakkında genel bilgileri aktardıktan sonra, yöremizde bugün unutulmuş olan fakat geçmişteki sosyal yaşantıda önemli bir yer tutmuş olan “tez” işçiliğine dair derlediklerimizi paylaşalım.
Keskinliği, çabukluğu, sertliği, hızlılığı ve dönmesine isnaden “tez” denen keskin çark, geçmiş dönemlerde dereler üzerinde; suyun yüksekten düşürülmesi sağlanarak kurulan sistemin en önemli parçasıydı (Mustafa Çakır ile yapılan görüşme, 24.02.2021. Çakır ayrıca, Çorapçılar köyünde “Saniyes Deresi” olarak bilinen dere üzerinde bulunan eski bir su düzeneği kalıntısından bahsetmiştir. Kalıntıdan, derenin suyunun saptırılarak, suyun yüksekçe bir kenardan düşürülmesi yöntemiyle kurulan; değirmenden farklı olan ve “tez” sistemi olabileceği düşünülen bir su düzeneği olduğu anlaşılmıştır).
Su gücü kullanılarak döndürülen keskin kısım ile ağaçtan oyma kaplar, küfeler, kofullar, külekler, kenarlı çıkıntılı sofralar ve çeşitli araç-gereçler yapılıyordu (Muhittin Güç ile yapılan görüşme, 23.02.2021).
İçine hayvansal ürünlerin konularak saklandığı tek parça oyma kaplar, tez denen bu çarkla yapılıyordu. Yörede olduğu gibi, Anadolu’nun çeşitli yerlerinde dereler üzerinde yaygın bir sistem olarak kullanılıyordu. (Devam edecek)